Her laik Türkiye Cumhuriyeti yurttaşının bir gizli dini vardır: Sünni-Hanefi İslam. Bu olgunun işaret ettiği gerçek, yönünü çağdaşlığa dönen ve bir İslami Protestanlık yaratma niyetinde olan Cumhuriyet'in bu öngörüsünde yatmakta olsa gerekir. Ancak tarih buna izin vermemiştir. Zira demokrasiyi ve özgürlükleri kazanma yolunda çabalayan toplumlarda, bu arayış toplumların kendi iç dinamikleri üzerinden yürümediği takdirde mümkün değildir. İşte bu nedenledir ki, devlet yükselen demokrasi talebi karşısında, kend

Vicdani ret, değişimin tekilden başlatılabileceğine olan inançla şekillenir. Kişisel bir tavrın ve direnişin, toplumun ar damarında yaratabileceği muhtemel sarsıntı da, açıktır ki, topluma olan olumlu inançla ilintilendirilebilir. Retçi ya da itaatsiz, toplumu hedef alarak tavrını şekillendirir. Anti militarist vicdani reddi, asker kaçaklığından ayıran en önemli nitelik de budur. Kamusal ol(a)mama, asker kaçaklığını politik bir özne olmaktan alıkoyar. Her ne kadar bu topraklarda zamanında 800 bin asker kaça