Mantık ilmi, “kurallarına uyulduğunda zihni, düşünme ameliyesinde hatadan koruyan alet-i
kanuniye” olarak tarif edilmiştir. Tarifteki “kurallarına uyulduğunda” kaydına dikkat
edilmelidir. Bu kayıttaki incelik; nahiv öğrenen herkesin dilde hatadan korunmuş olmadığı
gibi mantık öğrenen kimsenin de düşünmede hatadan korunmuş olamayacağıdır. Aksine,
zihnini ve dilini hatadan korumak için ihtiyaç duyulduğunda kurallara uymak ve onları daima
göz önünde bulundurmak gerekir.
Tarifteki “alet” kaydına da dikkat etmek gerekir; onunla, mantığın bir gayeyi elde etmek için
kullanılan alet ilimleri kısmından olduğu vurgulanmaktadır. Mantık, herhangi bir ilmin
problemlerinin kendisini incelemez. Cebir ilminin, matematikçinin kendisi ile sayısal
bilinmeyenlere ulaştığı denklemlerin çözüm yollarını araştırdığı gibi mantık, düşüncenin
kendisiyle bilinmeyen gerçeklere ulaştığı genel doğru yollarının açıklanmasını üstlenir.
Daha açık bir ifade ile mantık, zihnin bütün ilimlerde doğru düşüncelere iletilmesi için gerekli
olan doğru düşünmenin genel kurallarını öğretir. Mantık, hangi düzen ve şekilde olursa
olsun- zihinde mevcut olan suretlerden, bilinmeyen şeylere intikali öğretir. Bu yüzden
mantık, “ölçü” ve “ayar”dan türetilmiş olarak mīzān ve mi’yār olarak isimlendirilmiş ve
“ilimlerin hizmetkarı” olarak kabul edilmiştir. Hatta mantık ilmini kendisine benzettiğimiz
cebir ilmi dahi, problem ve meselelerinin çözümünde mantığa dayanır.